Khung pháp lý chưa thực sự đồng bộ
Theo Giám đốc - Tổng Biên tập Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia Sự thật Vũ Trọng Lâm, phát triển thị trường năng lượng cạnh tranh không chỉ là một yêu cầu kinh tế mà còn là nhiệm vụ chiến lược để bảo đảm an ninh năng lượng và phát triển bền vững quốc gia. Tuy nhiên, bên cạnh những thành tựu đáng ghi nhận, thị trường năng lượng của Việt Nam vẫn đối mặt với nhiều khó khăn, thách thức lớn. Cụ thể, kết cấu hạ tầng ngành năng lượng chưa theo kịp tốc độ phát triển, đặc biệt là hạ tầng truyền tải điện. Các dự án năng lượng tái tạo phát triển nhanh nhưng hệ thống truyền tải chưa được nâng cấp đồng bộ, dẫn đến tình trạng quá tải ở một số khu vực, gây ra sự lãng phí lớn. Dù có tiềm năng rất lớn về năng lượng tái tạo, Việt Nam vẫn phụ thuộc nhiều vào năng lượng hóa thạch, đặc biệt là nhiệt điện than. Điều này không chỉ làm gia tăng phát thải khí nhà kính mà còn tạo ra áp lực lớn đối với môi trường.
Đặc biệt, thị trường năng lượng cạnh tranh phát triển chưa đồng bộ, thiếu liên thông giữa các phân ngành, giữa phát điện với truyền tải điện; chính sách giá năng lượng còn bất cập, chưa hoàn toàn phù hợp với cơ chế thị trường, chưa tách bạch với chính sách an sinh xã hội. Một số dự án năng lượng do doanh nghiệp nhà nước đầu tư còn thua lỗ; một số dự án năng lượng đầu tư ra nước ngoài tiềm ẩn nhiều khả năng mất vốn. Bên cạnh đó, khung pháp lý cho thị trường năng lượng vẫn chưa thực sự đồng bộ. Việc triển khai các chính sách khuyến khích đầu tư còn chậm, nhiều nhà đầu tư e ngại về tính ổn định, khung pháp lý, môi trường kinh doanh năng lượng cạnh tranh…
Tại diễn đàn, các đại biểu cũng nêu nhiều điểm nghẽn trong bảo đảm an ninh năng lượng hiện nay, như: nhu cầu năng lượng tăng cao đang gây sức ép lên kết cấu hạ tầng ngành năng lượng, nhu cầu vốn đầu tư lớn trong bối cảnh nợ công tăng cao và quá trình cổ phần hóa chưa thuận lợi. Đặc biệt, nguồn cung năng lượng sơ cấp trong nước còn hạn chế, dẫn đến phụ thuộc ngày càng tăng nguồn nhiên liệu nhập khẩu, nhất là nhiên liệu cho phát điện. Việc trở thành quốc gia nhập khẩu tịnh năng lượng và tỷ trọng của năng lượng nhập khẩu tăng lên sẽ tác động lớn đến an ninh năng lượng quốc gia. Dự báo, từ năm 2020 - 2030, nhập khẩu nhiên liệu sẽ tăng gấp 3 và 2050 tăng gấp 8 lần so với 2019. Điều này cho thấy, phần lớn năng lượng tiêu thụ của Việt Nam là từ nguồn nhập khẩu.
Học hỏi kinh nghiệm quốc tế
Theo Hiệu trưởng Trường Đại học Điện lực Đinh Văn Châu, Việt Nam đang đi sau nhiều quốc gia trong việc xây dựng và phát triển thị trường điện. Do đó, việc học hỏi kinh nghiệm quốc tế, đặc biệt từ những bài học thành công và thất bại là rất quan trọng.
Dựa trên kinh nghiệm quốc tế, ông Châu đề xuất trước tiên, cần hoàn thiện cơ chế chính sách, xây dựng khung pháp lý rõ ràng nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho việc thực thi và quản lý thị trường điện. Sự phân định trách nhiệm giữa các cơ quan quản lý và đơn vị vận hành là yếu tố quan trọng để bảo đảm tính minh bạch và hiệu quả. Đồng thời, việc tái cơ cấu ngành điện là yêu cầu cấp thiết. Cần tách bạch các khâu độc quyền tự nhiên như truyền tải và phân phối điện với các khâu cạnh tranh như phát điện và bán lẻ, tránh tư nhân hóa ồ ạt trong lĩnh vực truyền tải để bảo đảm an ninh năng lượng quốc gia.
Ngoài ra, theo ông Châu đầu tư vào hạ tầng công nghệ hiện đại cũng là điều kiện tiên quyết để xây dựng thị trường điện cạnh tranh. Việc phát triển các công cụ tài chính như thị trường phái sinh điện sẽ giúp quản lý rủi ro, đồng thời minh bạch hóa chi phí vận hành. Đặc biệt, cần nâng cao năng lực các đơn vị bán lẻ điện trong dự báo, quản lý rủi ro và chăm sóc khách hàng, nhằm tạo môi trường cạnh tranh lành mạnh. Cơ chế giá điện linh hoạt, áp dụng theo vùng hoặc lĩnh vực, sẽ là giải pháp hiệu quả để thúc đẩy sự phát triển đồng bộ của thị trường điện.
Rõ ràng, việc xây dựng thị trường điện cạnh tranh không chỉ là xu thế tất yếu mà còn là nền tảng để bảo đảm sự bền vững, hiệu quả của ngành điện, đáp ứng tốt hơn nhu cầu của người dân và doanh nghiệp, đồng thời góp phần đưa nền kinh tế phát triển mạnh mẽ trong bối cảnh hội nhập toàn cầu - ông Châu nhấn mạnh.
Theo PGS.TS. Trần Đình Thiên, nguyên Viện trưởng Viện Kinh tế Việt Nam, để phát triển thị trường năng lượng cạnh tranh cần một cách tiếp cận mới về tư duy thị trường, hiện đại hóa và tầm nhìn năng lượng tái tạo. Trong quá trình này, cần điều chỉnh chiến lược phát triển năng lượng tái tạo cả phía cung lẫn phía cầu trên cơ sở căn bản về giá cả và thị trường điều tiết, chủ động đẩy mạnh quá trình thị trường hóa điện song hành cùng giá điện. Để giá điện thực sự mang tính thị trường và công bằng trong xã hội, cần tách bạch vai trò giữa nhà nước và thị trường. Cần trả lại vai trò doanh nghiệp đích thực cho Tập đoàn Điện lực Việt Nam, đồng thời đẩy nhanh việc hình thành cơ chế giá điện 2 thành phần (giá công suất và giá điện năng), cũng như chủ động có kế hoạch điều chỉnh giá điện theo mùa vụ, trừ trường hợp bất thường - PGS.TS Trần Đình Thiên chia sẻ.
