Báo chí trường chinh cùng dân tộcBài 1: Ngọn cờ tập hợp quần chúng

Làm báo trong lao tù

Sau sự ra đời của báo Thanh Niên năm 1925, dòng báo chí cách mạng tiếp tục phát triển mạnh mẽ. Lúc này, chính quyền bảo hộ trong nước thắt chặt quyền tự do báo chí, tăng cường gắt gao việc khủng bố, đàn áp các phong trào cách mạng và yêu nước. Nhiều tờ báo ra đời ở Trung Quốc, Liên Xô, Thái Lan… vừa tuyên truyền tư tưởng cách mạng vừa đảm nhận vai trò quan trọng trong tổ chức và kết nối các phong trào đấu tranh giải phóng dân tộc.

Ngày 3/2/1930, Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời, có ý nghĩa quan trọng đối với lịch sử dân tộc cũng như sự lãnh đạo, chỉ đạo đối với nền báo chí cách mạng. Quan điểm chung của Đảng về lãnh đạo công tác báo chí thời kỳ này là: báo chí là phương tiện thống nhất tư tưởng, ý chí và hành động trong toàn Đảng. Việc xuất bản báo chí bí mật rồi tiến tới công khai được đưa vào nghị quyết của các hội nghị Trung ương, các xứ ủy và từng bước trở thành một trong những nhiệm vụ quan trọng hàng đầu. Các tổ chức quần chúng như Công hội, Nông hội, Thanh niên cộng sản đoàn, Hội Phụ nữ, Hội Cứu tế… đều xuất bản báo để vận động cách mạng trong giai cấp, tầng lớp mình.

Theo nguyên Giám đốc Bảo tàng Báo chí Việt Nam Trần Thị Kim Hoa, giai đoạn cách mạng oanh liệt này cũng đồng thời là giai đoạn oanh liệt của báo chí cách mạng Việt Nam, với nhiều thành tựu, bài học quý giá. Nhiều tờ báo mang tính chiến đấu mạnh mẽ được quần chúng nhân dân và các chiến sĩ cách mạng nhiệt liệt đón chờ, dù phải chấp nhận nguy hiểm từ phía kẻ thù. Hầu hết lãnh tụ cách mạng đều kiêm luôn nhiệm vụ tổ chức làm báo, viết báo, xuất bản báo chí, tiêu biểu là nhà báo - lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc và các đồng chí Trường Chinh, Võ Nguyên Giáp, Nguyễn Văn Cừ, Hà Huy Tập, Nguyễn Đức Cảnh…

Đại tá, PGS. TS Nguyễn Văn Sáu, Viện Chiến lược và Lịch sử quốc phòng Việt Nam cho rằng, đặc sắc của báo chí giai đoạn này là một số nhà tù, chi bộ chủ trương ra báo. Có thể kể đến nhà tù Hỏa Lò Hà Nội với Con đường chính, Lao tù tạp chí, Đuốc đưa đường, Đường cách mạng; nhà tù ở Buôn Ma Thuột với tạp chí Doãn đê; nhà tù Côn Lôn với Người tù đỏ, Qua tiếng sóng hận, Hòn Cau, Ý kiến chung… Điều kiện ra báo trong tù rất khó khăn, địch kiểm soát từng mẩu giấy nên ở một số nơi như nhà lao Vinh đã sáng tạo ra hình thức báo nói, không cần in, không cần viết nhưng được chuẩn bị công phu và cử người có giọng hay, lưu loát đọc nên rất dễ hiểu, đi vào lòng người.

“Báo in thời kỳ này vẫn sử dụng các phương tiện thủ công, thô sơ. Do phải đối phó với địch truy lùng, phải bảo vệ cơ sở bí mật và kịp thời di chuyển, nên hầu hết báo và tạp chí đều xuất bản không định kỳ. Trong điều kiện hoạt động bí mật, bất hợp pháp nên khuôn khổ mỗi tờ báo trong các số không đều nhau, loại giấy không thống nhất, có nhiều loại, khổ to nhỏ. Quá trình vận hành xuất bản báo không phải lúc nào cũng nhịp nhàng. Nhiều khi có đủ bài nhưng vật tư in thiếu, phải chậm lại, thậm chí có giấy nhưng chưa mua được mực. Việc phát hành phải được tổ chức chặt chẽ, khoa học, tránh rơi vào tay địch”, PGS. TS Nguyễn Văn Sáu chỉ ra khó khăn trăm bề của báo chí giai đoạn 1930 - 1945.

Bồi dưỡng cao trào cách mạng

Theo cố nhà báo Hoàng Tùng, vai trò của báo chí cách mạng càng trở nên nổi bật và trọng yếu trong giai đoạn chuẩn bị và tiến hành Tổng khởi nghĩa tháng Tám năm 1945. Từ tháng 3 - 8/1945, báo chí đã góp phần quan trọng bồi dưỡng cao trào cách mạng, tạo ra khí thế tiền khởi nghĩa sôi sục trong cả nước. Điều kiện hoạt động của báo chí lúc này cũng thuận lợi hơn trước, nhiều tờ báo được in bằng máy, chữ chì, giấy tốt hơn và số lượng phát hành cao hơn.

Các tờ báo như Cờ Giải phóng (cơ quan Trung ương của Đảng) và Cứu quốc (cơ quan của Tổng bộ Việt Minh) trở thành “cẩm nang” cho các chiến sĩ cách mạng. Cờ Giải phóng giống như cuốn sách bỏ túi, người hướng dẫn tổng khởi nghĩa. Việc sở hữu những tờ báo này giúp nâng cao uy tín của cán bộ, bởi quần chúng tin rằng họ là những người nắm bắt được chủ trương, đường lối của Việt Minh và Đảng Cộng sản.

“Báo chí bí mật của Đảng và các đoàn thể cách mạng khác bị địch khủng bố rất ác liệt, vẫn tiếp tục tồn tại, tuy xuất bản không đều kỳ, số bản in có hạn nhưng tác dụng tuyên truyền giáo dục rất rộng rãi. Một tờ báo được chuyền tay nhau đọc cho đến nhàu nát. Những hình thức tuyên truyền, giáo dục có hiệu quả vẫn là nói trực tiếp và qua báo chí”, trích lời cố nhà báo Hoàng Tùng trong bài viết Báo chí trong cách mạng tháng Tám đăng trên Báo Nhân dân ngày 19/8/1995.

Để thúc đẩy cao trào tiến tới Tổng khởi nghĩa, nhiều tờ báo tiếp tục ra đời, dồn dập thông tin tuyên truyền cách mạng. Tháng 12/1944, Đội Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân được thành lập, tờ báo viết tay Tiếng súng reo ra đời. Đây là tờ báo đầu tiên của lực lượng vũ trang, nhằm cổ vũ ý chí quyết chiến quyết thắng của quân và dân ta, kịp thời phục vụ công tác tuyên truyền, giáo dục và huấn luyện bộ đội, tạo niềm tin trong nhân dân. Ngày 20/6/1945, tờ Nước Nam mới của Khu Giải phóng Việt Bắc ra số 1, đến số 7 ngày 1/9/1945 là số cuối cùng. Trên đầu trang 1 các số báo, bên cạnh măng sét có lời hiệu triệu ngắn gọn, đóng khung: “Hỡi quân dân toàn khu! Hãy kiên quyết đánh lùi sự tiến công của giặc Nhật, bảo vệ lấy chính quyền cách mạng!”, “Muốn chống sự tiến công của giặc Nhật, phải một mặt giải thích, một mặt đánh!”…

Có thể thấy, giai đoạn 1930 - 1945, dưới sự dẫn dắt của Đảng Cộng sản, báo chí như một ngọn cờ tập hợp quần chúng, thúc đẩy tiến trình cách mạng. Đại tá, PGS. TS Nguyễn Văn Sáu nhận định: “Ngay từ khi ra đời, Đảng đã nhận rõ tầm quan trọng của báo chí và quan tâm chú ý đề ra những quan điểm, chủ trương chỉ đạo công tác báo chí phục vụ cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc. Và báo chí từ khi có sự lãnh đạo trực tiếp của Đảng đã tham gia trên tất cả các mặt trận chiến đấu, khi bị lùng bắt vì không hợp pháp, xuất bản công khai nửa hợp pháp và hợp pháp, nhưng cuối cùng, báo chí cách mạng đã giành được thắng lợi rực rỡ”.