Bản quyền - nền tảng của xuất bản số

Sách ế được bán rầm rộ trên mạng

Thị trường xuất bản toàn cầu đang chứng kiến sự dịch chuyển mạnh mẽ sang định dạng số. Theo thống kê năm 2024, thị trường xuất bản ước đạt 151 tỷ USD, trong đó ebook và audiobook chiếm tới 30% thị phần. Các quốc gia như Trung Quốc và Hàn Quốc đang bùng nổ ebook và audiobook. Tại Diễn đàn Xuất bản số 2025 (DPS 2025), ông Nguyễn Thế Hùng, Giám đốc Công ty TNHH Điện tử Aki cho biết, tại Việt Nam, 3 năm gần đây, ước tính có khoảng 100.000 máy đọc sách được bán ra, cho thấy một cộng đồng độc giả tiềm năng, đặc biệt là "giới trẻ thị thành, giáo viên, người học chuyên sâu" với "thói quen đọc nghiêm túc và mong muốn trả tiền cho nội dung chất lượng". Tuy nhiên, thực tế lại cho thấy một nghịch lý đáng báo động: không có nền tảng để mua sách bản quyền. Sự thiếu hụt này vô tình tạo điều kiện cho thói quen sử dụng sách lậu hình thành, và nếu không có nền tảng phục vụ thế hệ số kịp thời, thói quen này sẽ dần trở thành cố hữu.

Vi phạm bản quyền không phải là câu chuyện mới. Với xuất bản sách giấy, người làm sách thường xuyên đối mặt với tình trạng in lậu. Ông Hoàng Nam Tiến, Phó Chủ tịch Hội đồng trường, Trường ĐH FPT - một tác giả có sách được tái bản 9 lần và bán được 45.000 bản chia sẻ, đột nhiên "2 tháng gần đây, nhà xuất bản nói dạo này sách bán ế, nên không tái bản. Trong khi đó, lên internet tôi thấy sách của mình đang được bán rầm rập, bán công khai, không chỉ vài nghìn cuốn mà vài chục nghìn cuốn"!

Nếu "ăn cắp bản quyền sách giấy vẫn xảy ra thường xuyên nhưng khó hơn, vì vẫn tốn tiền để in, thì ăn cắp bản quyền các sản phẩm nội dung số quá dễ, dễ lan tỏa" - ông Lê Quốc Vinh, Phó Chủ tịch Công ty CP Fonos phân tích. Sự dễ dàng này biến vi phạm bản quyền số thành một vấn nạn cực kỳ nan giải. Các đối tượng vi phạm có thể dễ dàng làm website bán sách lậu, thậm chí "dùng AI lập landing page nhanh vô cùng" để phát tán sản phẩm trái phép.

Ông Hoàng Đình Chung, Giám đốc Trung tâm Bản quyền số cho biết: mặc dù Luật Sở hữu trí tuệ sửa đổi năm 2022 và Nghị định 17/2023/NĐ-CP quy định chi tiết một số điều và biện pháp thi hành Luật Sở hữu trí tuệ về quyền tác giả, quyền liên quan, đã được ban hành, nhưng "các vụ xử lý vi phạm bản quyền trên môi trường số vẫn chưa có nhiều thay đổi đáng kể."

Thách thức lớn nhất nằm ở việc định giá thiệt hại để đưa các vụ xâm phạm bản quyền số ra tòa án hình sự hoặc dân sự để kiện tụng, bồi thường là cực kỳ khó khăn. Hơn nữa, việc chủ sở hữu có đủ "nguồn lực pháp lý, kỹ thuật và sự kiên trì để theo đuổi vụ việc đến cùng cũng là một trở ngại lớn. Ngay cả việc tòa án có thụ lý các vụ kiện này hay không cũng là một dấu hỏi.

Hệ quả là, "trong 2 năm vừa qua, dù các vụ việc vi phạm bản quyền trên không gian số không hề giảm, số lượng vụ việc được đưa ra xử lý lại không tăng". Điều này tạo ra một vòng luẩn quẩn, khiến những người vi phạm bản quyền không sợ hãi và tiếp tục hành động. Ông Hoàng Đình Chung cho rằng, vi phạm bản quyền số đã đạt đến ngưỡng có thể xem là hàng lậu, hàng giả trên môi trường số.

Hoàn thiện thể chế và sự chủ động của chủ thể quyền

“Ngành xuất bản lúc nào cũng trong trạng thái thoi thóp vì vi phạm bản quyền". Nhận định như vậy, ông Nguyễn Nguyên, Cục trưởng Cục Xuất bản, In và Phát hành, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, cho rằng, bản quyền là bảo vệ sự phát triển, không bảo vệ được thì mọi nỗ lực phát triển đều vô nghĩa. Để làm được điều đó không chỉ phụ thuộc vào một vài người làm công tác quản lý mà cần sự đồng hành của toàn xã hội.

Bà Phạm Thị Kim Oanh, Phó Cục trưởng Cục Bản quyền tác giả, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch khẳng định, pháp luật hiện hành đã có đầy đủ công cụ, nhưng dường như các chủ thể quyền vẫn chưa thực sự chủ động bảo vệ quyền của mình. Nghị định 17/2023/NĐ-CP quy định rất rõ về quyền của chủ thể quyền yêu cầu các đơn vị cung cấp dịch vụ trung gian phải tạm dừng ngay lập tức việc lưu hành sản phẩm vi phạm và cung cấp bằng chứng đầy đủ. "Nếu các đơn vị này không phối hợp, họ sẽ trở thành 'kẻ tiếp tay' và phải chịu trách nhiệm pháp lý". Điều này cho thấy các chủ thể quyền cần chủ động hơn trong sử dụng các công cụ pháp lý hiện có.

Theo ông Nguyễn Lâm Thanh, Tổng Giám đốc TikTok Việt Nam, riêng với lĩnh vực xuất bản đặc thù, là phát hành có điều kiện, đơn vị đưa được sách lên TikTok có giấy phép riêng. Nếu đơn vị nào “lách” để bán sách giả, TikTok bảo đảm trong 48 giờ sẽ xử lý. Ông Nguyễn Lâm Thanh cho rằng, để chống hàng giả, cả online và offline, phải đến từ người bị hại, từ cộng đồng hàng triệu người dùng báo cáo cơ quan chức năng và các nền tảng. Ngành sách cũng cần có chiến dịch nâng cao nhận thức về việc tôn trọng bản quyền tác giả, bởi muốn có sách hay tiếp theo thì phải nuôi dưỡng các tác giả để có nguồn lực cả về vật chất và tinh thần ra sách mới…

Trong khi đó, ông Nguyễn Thế Hùng góp ý, hệ sinh thái ebook bản quyền chỉ thực sự bền vững khi nội dung đa dạng, cởi mở, chính thống; nền tảng phân phối độc lập, minh bạch, kết nối toàn dân, thiết bị đồng hành bền bỉ, nâng cấp trải nghiệm vượt trội.

Để chống lại vấn nạn vi phạm bản quyền, cần có cách tiếp cận đồng bộ và toàn diện, từ nâng cao nhận thức cộng đồng đến hoàn thiện thể chế và ứng dụng công nghệ. Bà Phạm Thị Kim Oanh cho biết, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đang khẩn trương nghiên cứu để hoàn thiện hành lang pháp lý để theo kịp sự phát triển "quá nhanh" của công nghệ.