Lịch sử chính trị - hành chính của nhiều quốc gia trên thế giới luôn coi trọng cải cách tổ chức và hoạt động công vụ của bộ máy nhà nước ở Trung ương và địa phương trong từng giai đoạn phát triển. Hai bộ phận cấu thành này có tầm quan trọng và chức năng khác nhau, nhưng so với bộ máy chính quyền trung ương thì bộ máy chính quyền địa phương (CQĐP) không những chiếm tỷ trọng rất lớn cả về con người lẫn việc thu chi ngân khố của Nhà nước, mà về nguyên tắc, CQĐP bao giờ cũng gần dân hơn, có điều kiện phục vụ trực tiếp Nhân dân nhanh hơn.
Phát huy các giá trị cốt lõi của nền dân chủ cộng hòa
Trong thực tiễn cách mạng Việt Nam, vấn đề xây dựng mô hình tổ chức bộ máy hệ thống chính trị đã được Đảng ta - đứng đầu là Chủ tịch Hồ Chí Minh - nghiên cứu, vận dụng từ rất sớm trên cơ sở tiếp thu tinh hoa các mô hình nhà nước văn minh, tiến bộ trên thế giới.
Khác với nhiều quốc gia, nền hành chính công vụ nước ta được xây dựng dựa trên những thành quả của cách mạng dân tộc dân chủ Nhân dân dưới sự lãnh đạo của Đảng, đấu tranh chống lại thế lực phong kiến, thực dân xâm lược, lập nên nhà nước dân chủ cộng hòa. Tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị, trong đó, chính quyền nhà nước giữ vai trò trung tâm, với định chế chính trị thực hiện đường lối và sự lãnh đạo của Đảng, có bộ máy bao gồm các cơ quan của Đảng, chính quyền, Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể chính trị - xã hội từ Trung ương đến địa phương đều hưởng lương từ ngân sách nhà nước.
Ở mỗi cấp hành chính hình thành các cơ quan Đảng, Mặt trận Tổ quốc, các đoàn thể chính trị - xã hội cùng với chính quyền thực hiện nhiệm vụ phát triển kinh tế - xã hội, bảo đảm an ninh, quốc phòng trên địa bàn lãnh thổ.
Mô hình tổ chức CQĐP nước ta từ ngày được xác lập đến nay (1945 - 2025) có nhiều thay đổi. Sắc lệnh về TCCQ đầu tiên số 63-SL ngày 22.11.1945 được Chủ tịch Hồ Chí Minh ký ban hành quy định có 3 cấp hành chính, nhưng chỉ cấp xã và cấp tỉnh có tổ chức Hội đồng Nhân dân (HĐND) và Ủy ban hành chính (UBHC), cấp huyện và kỳ chỉ có UBHC. Tiếp đó, Sắc lệnh số 77-SL ngày 21.12.1945 về CQĐP ở đô thị quy định ở các thị xã có HĐND và UBHC; ở thành phố có HĐND, UBHC thành phố và UBHC khu phố. Luật TCCQ 1958 quy định cấp CQĐP gồm các khu tự trị, các thành phố trực thuộc Trung ương, tỉnh; châu, thành phố, thị xã trực thuộc tỉnh và xã, thị trấn có HĐND và UBHC. Các Luật Tổ chức HĐND và Ủy ban Nhân dân (UBND) các năm 1962, 1983, 1989, 1994, 2003 và Luật Tổ chức CQĐP năm 2015, 2025 quy định ba cấp hành chính gồm tỉnh, huyện, xã đều có tổ chức HĐND và UBND.
Trong 80 năm đồng hành cùng dân tộc, trong bất kỳ giai đoạn cách mạng nào, mô hình tổ chức bộ máy hệ thống chính trị nước ta đều thực hiện quyền lực do Nhân dân ủy thác, bảo vệ quyền con người và lợi ích chính đáng của Nhân dân theo Hiến định; bảo đảm phát huy các giá trị cốt lõi của nền dân chủ cộng hòa; hoàn thành sứ mệnh lịch sử giao phó, góp phần quan trọng vào sự nghiệp đấu tranh giành độc lập tự do cho dân tộc, thống nhất đất nước, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.
Liên tục đổi mới để hoàn thiện, vì sự hài lòng của Nhân dân
Trong gần 2 thập kỷ trở lại đây, Đảng và Nhà nước đã liên tục ban hành nhiều chủ trương, chính sách, giải pháp để lãnh đạo thực hiện đổi mới, sắp xếp tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị. Trong đó, gần đây nhất là Nghị quyết Hội nghị Trung ương 6 (Khóa XII) số 18-NQ/TW ngày 25.10.2017 về “Một số vấn đề về tiếp tục đổi mới, sắp xếp tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị tinh gọn, hoạt động hiệu lực, hiệu quả” (gọi tắt là Nghị quyết 18); Kết luận số 50-KL/TW, ngày 28.2.2023 của Bộ Chính trị về tiếp tục thực hiện Nghị quyết số 18.
Theo Kết luận 121-KL/TW ngày 24.1.2025 của Ban Chấp hành Trung ương, sau hơn 7 năm thực hiện Nghị quyết 18, nền công vụ nước ta đã đạt được những thành tựu to lớn. Thể chế, pháp luật về tổ chức bộ máy không ngừng được hoàn thiện. Hệ thống tổ chức đảng các cấp, bộ máy Nhà nước từ Trung ương tới cơ sở, tổ chức cơ quan Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể chính trị - xã hội từng bước được sắp xếp lại, tinh gọn, giảm nhiều cơ quan, đơn vị cấp Trung ương, cấp tỉnh và đầu mối bên trong; giảm cấp trung gian; từng bước hoàn thiện mô hình tổng thể tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị, phát huy hiệu lực, hiệu quả; là một trong những điều kiện cơ bản, quyết định đạt được những thành tựu vĩ đại sau 40 năm đổi mới của đất nước.
Với tinh thần Trung ương gương mẫu, khẩn trương, nghiêm túc thực hiện trước, các bộ, ngành địa phương noi theo; Kết luận 121-KL/TW ngày 24.1.2025 Ban Chấp hành Trung ương Đảng đã thông qua phương án sắp xếp tinh gọn tổ chức bộ máy đối với các cơ quan của Trung ương Đảng, cơ quan của Quốc hội, cơ quan của Chính phủ và đã hoàn thành đi vào thực hiện nhiệm vụ theo mô hình tổ chức mới. Trong đó, giảm 2 cơ quan thuộc Trung ương Đảng; giảm 4 cơ quan thuộc Quốc hội; tổ chức bộ máy Chính phủ nhiệm kỳ 2021 - 2026 được tinh gọn còn 17 bộ, 3 cơ quan ngang bộ (giảm 5 bộ).
Thực hiện Nghị quyết số 18, các địa phương đã giảm được 9 đơn vị cấp huyện và giảm 562 đơn vị cấp xã. Đơn cử, tỉnh Lâm Đồng giảm 2 huyện và 6 xã. Riêng bộ máy khối Đảng, Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị - xã hội; các huyện ủy, thành ủy, đảng ủy trực thuộc Tỉnh ủy tỉnh Lâm Đồng đã giảm 54/233 đầu mối phòng, ban (tỷ lệ 23,17%) và giảm 145 lãnh đạo cấp huyện, cấp phòng. Khối chính quyền giảm 1 sở (Sở Ngoại vụ) và 34 đơn vị cấp phòng thuộc tỉnh (tỷ lệ 23,1%); giảm 23/196 cấp phó của 20 tổ chức hành chính thuộc tỉnh; giảm 11/155 phòng (tỷ lệ 7,1%) các cơ quan chuyên môn thuộc UBND cấp huyện; giảm 115/716 đơn vị đơn vị sự nghiệp công lập của tỉnh (tỷ lệ 13,83%). Về biên chế, giảm 6.022 biên chế của hệ thống chính trị trong tỉnh.
Tuy nhiên, quá trình thực hiện Nghị quyết số 18 bộc lộ nhiều hạn chế, bất cập. Việc nghiên cứu, sắp xếp tổ chức bộ máy trong khi mô hình mới chưa thống nhất, đồng bộ, chưa tổng kết thực tiễn, đúc kết khoa học nên mỗi địa phương triển khai mỗi cách khác nhau tùy theo nhận thức, năng lực thể chế và quyết tâm chính trị của cấp ủy và người đứng đầu. Có nơi, chỉ chú trọng chỉ tiêu giảm cơ học tỷ lệ % biên chế, thu gọn đầu mối mà chưa đánh giá đầy đủ tác động, tính hợp lý, hợp pháp và chất lượng nền hành chính công địa phương...
Vì vậy, bộ máy có xu hướng “gọn” nhưng chưa “tinh” dẫn đến năng suất lao động thấp, chưa đáp ứng yêu cầu chất lượng phục vụ Nhân dân. Có cơ quan sau khi giảm biên chế thì phải bố trí cán bộ, công chức làm thêm ngoài giờ hành chính mới hết việc, tất yếu sẽ phát sinh thêm chi phí, tiền lương... Có nơi, do chưa nhận thức đúng “tinh giản” với “giảm biên chế” nên chưa coi trọng các yếu tố về chất lượng và tinh thông nghề nghiệp của đội ngũ cán bộ, công chức, viên chức; tinh gọn chưa gắn liền với cơ cấu lại đội ngũ, bố trí đúng vị trí việc làm. Thậm chí, nhân lực chất lượng cao cũng bị giảm biên chế với lý do họ đang là lao động “hợp đồng”(!).
Hiện nay, các cơ quan Trung ương và MTTQ, các địa phương cả nước đã và đang tiếp tục sắp xếp tinh gọn tổ chức bộ máy bên trong của cơ quan mình theo lộ trình và tinh thần Kết luận số 126-KL/TW ngày 14.2.2025 và Kết luận 127-KL/TW ngày 28.2.2025 của Bộ Chính trị, Ban Bí thư về một số nội dung, nhiệm vụ tiếp tục sắp xếp, tinh gọn tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị năm 2025; triển khai nghiên cứu, đề xuất sáp nhập một số đơn vị cấp tỉnh, không tổ chức cấp huyện, tiếp tục sáp nhập đơn vị hành chính cấp xã; thực hiện mô hình địa phương 2 cấp (tổ chức đảng, chính quyền, đoàn thể).
