Tiến lịch ban xuân đến mọi nhà

Nghi thức quan trọng đón năm mới
Trong các triều đại phong kiến, vua coi mình là thiên tử, là người nối giữa trời và dân nên phải có trách nhiệm làm lịch báo cho dân biết thời gian, thời tiết để làm nông vụ, tế lễ, ổn định đời sống. Thời Lý đã cho dựng lầu Chính Dương làm nơi trông coi, tính toán giờ khắc và soạn lịch Thụ thời. Thời Trần thành lập cơ quan chuyên trách Thái sử cục. Thời Lê, triều đình sử dụng bộ Khâm Thụ Lịch, Bách Trúng Kinh và thành lập Tư Thiên giám, nghi lễ tiến Hoàng Lịch lên vua và ban lịch cho các quan được tiến hành. Khi nhà Nguyễn đặt kinh đô ở Phú Xuân, cho lập Khâm Thiên giám và tổ chức Lễ Ban sóc...

Theo chính sử còn lại đến ngày nay, vào thời Lê, hàng năm, triều đình cho biên soạn lịch công của năm mới, vua Lê phê duyệt rồi truyền cho san khắc, in ấn, đóng quyển. Lịch triều hiến chương loại chí ghi: Bắt đầu từ tháng 2, Tư Thiên Giám chịu trách nhiệm tra cứu, tính toán, biên soạn lịch công cho năm mới. Khi bản thảo hoàn tất thì dâng trình vua ngự lãm và phê duyệt, sau đó giao cho Tri giám trông coi việc viết bản khắc và làm bản khắc vào mộc bản, in và đóng quyển. Đầu tháng Chạp, chọn ngày giờ tốt đóng ấn.

Lễ Tiến lịch và ban lịch thể hiện sự coi trọng của triều đình phong kiến đối với việc làm lịch cũng như quan tâm đến các hiện tượng thời tiết, khí hậu, ngày giờ tốt, vấn đề thiên thời địa lợi để phục vụ sản xuất nông nghiệp và đời sống sinh hoạt hàng ngày của triều đình và Nhân dân. Do vậy, nghi lễ tiến lịch, ban lịch được tổ chức rất long trọng vào thời khắc đặc biệt chuẩn bị đón Tết, khởi đầu cho một năm mới với những ước nguyện an vui, no ấm, đủ đầy. Lễ ban lịch cho toàn thiên hạ thể hiện trách nhiệm và sự quan tâm của các vị vua đối với mọi mặt đời sống nhân dân.
Lễ Tiến lịch được mô tả trong Lê triều Hội điển: “Đến ngày 24 tháng 12 thì làm lễ dâng lịch. Sáng ngày hôm ấy, các vị công, hầu, bá và các quan theo lệnh chỉ của vương thượng đều mặc phẩm phục vào triều làm lễ. Làm lễ xong, viên Tư Lễ Giám đem lịch để ngay ở ngự tiền sang dâng vương phụ, rồi Lễ Khoa đem lịch ban phát cho các quan”.
Thông thường có ba loại lịch. Ngự lịch chỉ có bản duy nhất dâng tiến lên nhà vua. Quan lịch dùng để ban cho các công hầu bá, văn võ bá quan từ cấp trung ương đến địa phương. Dân lịch để ban phát cho dân chúng. Giữa các loại lịch có sự khác nhau về hình thức như họa tiết trang trí bìa lịch, chất liệu giấy in, còn nội dung cơ bản giống nhau.

Tái hiện nghi lễ xưa trong không gian di sản
Dựa trên kết quả nghiên cứu, Trung tâm Bảo tồn Di sản Thăng Long - Hà Nội vừa phối hợp với Hội Di sản văn hóa Thăng Long và Công ty Ỷ Vân Hiên thể nghiệm hoạt động tiến lịch, gồm 2 nội dung: trưng bày tranh vẽ phỏng dựng không gian nghi lễ Tiến lịch với mô hình phỏng dựng hiện vật bìa sách ngự lịch, quan lịch và quy trình biên soạn, san khắc, in ấn, đóng quyển lịch. Thực hành nghi lễ tiến lịch tại không gian sân điện Kính Thiên. Nghi lễ được tái hiện dưới hình thức sân khấu hóa, gồm các hoạt cảnh chính: nghi thức các quan vào chầu; nghi thức quan Tư Thiên giám tiến ngự lịch; nghi thức quan Truyền chế đọc chế; nghi thức quan Lễ khoa ban quan lịch.

Giám đốc Trung tâm Bảo tồn Di sản Thăng Long - Hà Nội Nguyễn Thanh Quang cho biết: để thích ứng và bảo đảm phòng, chống dịch Covid-19, khu di sản chưa mở cửa đón khách tham quan, nhưng các hoạt động, nghi lễ tại Hoàng thành dịp Tết vẫn diễn ra theo đúng nghi thức truyền thống và được ghi hình quảng bá, trưng bày trực tuyến phục vụ đông đảo du khách gần xa. Trưng bày “Tiến lịch đón xuân sang”, bên cạnh giới thiệu tư liệu, hình ảnh về quy trình làm lịch cũng như ban hành lịch của triều đình nhà Lê, phỏng dựng bìa sách ngự lịch tiến vua, cũng tái hiện không gian ngày Tết cổ truyền với các phong tục truyền thống như gói bánh chưng, cúng gia tiên, treo tranh Tết, câu đối Tết, chúc Tết, xin chữ đầu năm…
Việc nghiên cứu tái hiện các nghi lễ cung đình tại Hoàng thành Thăng Long đã nhận được sự quan tâm của các nhà nghiên cứu và du khách. Nhà sử học Lê Văn Lan cho rằng, lễ Tiến ngự lịch là một nghi thức quan trọng đã được mô tả rõ nét trong sử sách. Lịch thể hiện trình độ văn minh, phương thức quản lý đất nước cũng như cho thấy sự quan phương, thống nhất trong mọi hoạt động lễ nghi, ngoại giao, sản xuất, làm việc của triều đình và dân chúng; bao quát toàn bộ hoạt động triều chính và đời sống hàng ngày. Việc nghiên cứu, tái hiện nghi lễ tiến lịch cũng như các nghi lễ cung đình tại Hoàng thành Thăng Long cần được phát huy, để khơi gợi những mạch nguồn văn hóa truyền thống, gắn kết quá khứ và hiện tại, truyền thống và đương đại, từ đó khích lệ sự quan tâm của giới trẻ đối với văn hóa dân tộc.