Để được đưa vào sử dụng, tất cả các vaccine đều phải nghiên cứu để bảo đảm được tính an toàn và hiệu lực cũng như phải trải qua quá trình kiểm định nghiêm ngặt trước khi tiêm rộng rãi trong cộng đồng. Tuy nhiên, bất kể thứ gì đưa vào cơ thể con người đều được xem là “yếu tố lạ” có thể gây ra những phản ứng nhất định và vaccine cũng không ngoại lệ. Cũng như việc sử dụng thuốc hay thực phẩm, tùy theo cơ địa của từng người mà vaccine có thể gây ra một số phản ứng sau tiêm chủng. Do đó, trước khi tiêm vaccine, phụ huynh cần tìm hiểu và tư vấn về vắc xin, các phản ứng có thể xảy ra sau tiêm và cách xử trí/chăm sóc trẻ sau tiêm.
Phản ứng có thể xảy ra sau tiêm vaccine
Thông thường mỗi cá thể phản ứng với vaccine ở các mức độ khác nhau và hầu hết chỉ có các phản ứng nhẹ trong vòng 30 phút sau tiêm, một số phản ứng khác như sốt, sưng đau tại chỗ tiêm sẽ tự khỏi trong 24h, tuy nhiên một số rất ít cơ thể lại có phản ứng mạnh với vaccine như sốt cao, co giật, quấy khóc kéo dài, tím tái, thậm chí là phản ứng phản vệ sau tiêm.
“Trong thực tế, nhiều trường hợp tiêm cùng một lô vaccine, thậm chí tiêm cùng 1 lọ vaccine nhưng có người có phản ứng rất nghiêm trọng, trong khi tất cả những người khác hoàn toàn bình thường. Đó có thể là do phản ứng cơ địa của từng người, kỹ thuật tiêm chủng hoặc do bệnh lý nền sẵn có của người được tiêm chủng trùng hợp ngẫu nhiên với biến cố sau tiêm chủng chứ không phải do chất lượng vaccine. Vì vậy, việc theo dõi tình trạng sức khỏe phản ứng riêng của từng người sau tiêm chủng là đặc biệt quan trọng trong an toàn tiêm chủng” - đại diện Hệ thống Trung tâm tiêm chủng VNVC nhấn mạnh.
Biểu hiện phản ứng phản vệ sau tiêm gồm: kích thích, vật vã, nổi mẩn ngứa, ban đỏ, mày đay, mạch nhanh, nhỏ, khó bắt, huyết áp tụt có khi không đo được; khó thở, nghẹt thở; đau quặn bụng, tiêu tiểu không tự chủ; đau đầu, chóng mặt, đôi khi hôn mê; choáng váng, vật vã, giãy giụa, co giật…
Phản ứng mẫn cấp tính, thường xảy ra trong vòng 2 giờ sau tiêm chủng với một số biểu hiện như thở khò khè, ngắt quãng do co thắt khí phế quản và thanh quản, phù nề thanh quản; phát ban, phù nề ở mặt hoặc phù nề toàn thân.
Phản ứng phản vệ là phản ứng nghiêm trọng của cơ thể khi tiếp xúc đối với một kháng nguyên, có thể xảy ra trong vòng vài giây hoặc vài phút sau khi tiêm. Tuy nhiên, một số trường hợp phản ứng phản vệ có thể xảy ra sau 30 phút hoặc lâu hơn kể từ khi tiêm chủng. Do đó, nếu phát hiện các biểu hiện bất thường, như khó thở, thở nhanh hay ngắt quãng, thở khò khè, da mẩn đỏ, sưng phù mi mắt, môi, nôn ói, đau bụng hay tiêu chảy … cần báo ngay cho nhân viên y tế gần nhất để xử trí kịp thời.
Phản ứng thông thường sau tiêm chủng là các biểu hiện nhẹ và có thể tự khỏi, thường xảy ra sau khi sử dụng vaccine, bao gồm các triệu chứng tại chỗ như: mẩn ngứa, đau, sưng, đỏ tại vị trí tiêm; triệu chứng toàn thân như sốt dưới 39 độ C và một số triệu chứng khác (khó chịu, mệt mỏi, chán ăn).
Phản ứng nặng sau tiêm chủng, có thể bao gồm: co giật, khóc thét, quấy khóc dai dẳng, li bì, hôn mê; thở khò khè, khó thở, tím tái; đau quặn bụng, đại tiểu tiện không tự chủ; đau đầu, chóng mặt, buồn nôn, nôn mửa; mạch nhanh nhỏ, khó bắt; sốc phản vệ (rất hiếm gặp)...
Theo dõi sau tiêm chủng ở trẻ em rất quan trọng để có những xử trí kịp thời
Lưu ý sau khi tiêm vaccine
Nguyên tắc vàng trong tiêm chủng là tất cả mọi người cần ở lại theo dõi tối thiểu 30 phút tại cơ sở tiêm chủng để theo dõi, vì đây là khoảng thời gian có thể xuất hiện các phản ứng sớm và nặng, như phản ứng phản vệ.
Sau khi trẻ tiêm vaccine, cần được theo dõi sau tiêm chủng tại điểm tiêm và chăm sóc khi trở về nhà. Nếu không được theo dõi, phát hiện những bất thường của trẻ sau tiêm chủng, thì có thể gây ra những hậu quả nghiêm trọng.
Sau tiêm chủng, cho trẻ ở lại theo dõi 30 phút tại điểm tiêm để phát hiện sớm các phản ứng sau tiêm có thể xảy ra. Nhân viên y tế kiểm tra và theo dõi các dấu hiệu phản ứng sau tiêm chủng. Nhân viên y tế kiểm tra nhiệt độ cơ thể và vết tiêm trước khi cho trẻ vừa được tiêm ra về. Khi về nhà cần theo dõi và chăm sóc trẻ sau tiêm tại nhà, cho trẻ ăn/bú đủ bữa, đủ số lượng, đúng tư thế sau khi tiêm chủng.
Cần tiếp tục theo dõi sau tiêm chủng cho trẻ tại nhà ít nhất trong vòng 24h sau tiêm chủng về các dấu hiệu: tinh thần, ăn, ngủ, thở, nốt phát ban trên da, triệu chứng tại chỗ tiêm... Gia đình cần chú ý: Cho trẻ mặc quần áo thoáng mát; duy trì chế độ dinh dưỡng hàng ngày, cho trẻ bú mẹ và uống nước nhiều hơn; cho trẻ ăn/bú đủ bữa, đủ số lượng, đúng tư thế; không cho ăn nằm; kiểm tra thường xuyên trẻ, đặc biệt là ban đêm.
Quan sát trẻ thường xuyên và chú ý không chạm, đè vào chỗ tiêm; không đắp bất cứ thứ gì lên vị trí tiêm. Nếu trẻ bị sốt thì bố mẹ cặp nhiệt độ, chườm ấm và theo dõi; cho trẻ uống thuốc hạ sốt theo chỉ dẫn của cán bộ y tế. Cách xử trí các trường hợp có phản ứng sốt: Nếu trẻ sốt dưới 38,5 độ C: chườm trán, nách, bẹn trẻ bằng nước ấm hoặc dùng miếng hạ sốt dán trán. Cho trẻ uống nhiều nước hoặc bú mẹ thường xuyên hơn. Ăn mặc thoáng mát, không ủ ấm trẻ. Theo dõi nhiệt độ 3 giờ/1 lần; khi trẻ sốt trên 38,5 độ C thì dùng thuốc hạ sốt theo đơn của bác sĩ.
Nếu tại vết tiêm sưng, đỏ, có thể chườm mát để giúp giảm đau và giảm sưng cho trẻ. Tránh chạm vào vết tiêm khi bế trẻ, không xoa dầu, chườm nóng hay nặn chanh, đắp khoai tây hoặc bôi đắp bất cứ thứ gì lên vết tiêm vì có thể gây nhiễm trùng chỗ tiêm.
Tất cả các trường hợp tiêm vaccine, cần đưa trẻ khám lại ngay khi trẻ co giật, khóc thét, quấy khóc kéo dài, li bì, bú kém, bỏ bú; khó thở, tím tái, nổi mề đay toàn thân, chân tay lạnh, nổi vân tím; sốt cao liên tục trên 39 độ C, dùng hạ sốt không đỡ; sốt trên 3 ngày; vị trí tiêm sưng, cứng, đau và có quầng đỏ kích thước hơn 2cm; nếu quầng đỏ tiếp tục to lên hơn 2cm, cứng, nóng cần đưa trẻ đi khám lại ngay.
